رویداد نهایی نخستین همایش ملی الهیات شهر به همت پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، روز پنج‌شنبه ۲9 اردیبهشت ۱۴۰۱ برگزار شد.
در این رویداد که با حضور صاحب‌نظران، پژوهشگران، نخبگان، استادان، طلاب و دانشجویان برگزار شد، جمع‌بندی از سلسله نشست‌ها و برنامه‌هایی که در قالب همایش در بیش از یک‌سال گذشته انجام گرفته بود ارائه شد و سخنرانی‌های علمی، پنل تخصصی و میزگرد تخصصی در صبح و بعدازظهر اجرا شد.
در ابتدای این جلسه، دکتر حسین افخمی روحانی، رئیس پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، ضمن خیرمقدم به شرکت‌کنندگان با اشاره به برنامه‌ریزی سه ساله پژوهشکده مطالعات اسلامی، پژوهشکده نوین شهر معنوی ثامن و پژوهشکده اسلام تمدنی برای برگزاری همایش الهیات شهر، گفت: در این مدت برنامه‌‌ها و فعالیتهای مختلفی صورت گرفت که اکنون رویداد نهایی مرحله اول این تلاش‌ها برگزار می‌شود و به یاری خداوند بزرگ و توجهات امام علی‌بن موسی‌الرضا (ع)، اهداف و چشم‌اندازهای آن پیگیری و اجرایی خواهد شد.
وی افزود: کلان شهر مذهبی مشهد بهترین مکان برای برگزاری همایش و توجه به مفاهیم الهیاتی شهر است و مدیریت شهری نیازمند رویکرد الهیاتی در اداره و سامان امور شهر، شهرنشینی و شهروندی است.
دکتر افخمی، رویکرد علمی در دانشگاه فردوسی مشهد را حمایت از تلاش‌های پژوهشی و علمی در این راستا عنوان کرد و از صاحب‌نظران، استادان و پژوهشگران دعوت نمود در ادامه مسیر همایش و اثرگذاری بیشتر آن، همیاری و همکاری نمایند.
در ادامه حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر علی الهی خراسانی، عضو هیات علمی گروه فقه و حقوق اسلامی پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد و دبیر اجرایی نخستین همایش ملی الهیات شهر، به ارائه گزارش فرایند برگزاری همایش پرداخت.
وی سابقه پژوهشی و علمی مفهوم الهیات شهر در کشور و به زبان فارسی را بسیار کم عنوان کرد و گفت: در فضای بین‌المللی و الهیات مسیحی، الهیات شهر مفهوم رایج و پرمدخلی است و در زمینه آن فعالیتهای گوناگون و کرسی‌های مختلفی برگزار می‌شود.
وی افزود: با انتخاب این مفهوم و توجه به کاستی‌‌هایی که از لحاظ مطالعاتی و پژوهشی در کشور در زمینه آن داریم، سعی کردیم آن را وارد متون و ادبیات علمی، فضاهای گفت‌وگو، گفتمان‌ها و فضای دانشگاهی و حوزوی نماییم.
دکتر الهی خراسانی ضمن تعریف الهیات شهر گفت: الهیات شهر واکاوی و بازخوانی روشمند متون مقدس با نگاه شهری و خوانش زندگی شهریِ انسان معاصر با نگاه الهیاتی است و همچنین در الهیات شهر به‌دنبال «تحقق» و عینیت یافتن ایمان، امید، رستگاری، نجات، رهایی، احسان، عدالت و آزادی در متن زندگی شهری هستیم و در عین اینکه رویکردی الهیاتی است، تلاشی عمل‌گرایانه در شهر به‌شمار می‌رود.
وی افزود: در الهیات شهر در مورد این پرسش بنیادین که معنویت و ایمان به خدا چگونه با زندگی شهریِ امروزین پیوند می‌خورد، جستجو و کاوش می‌کنیم.
عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به نقش الهیات شهر در حکمرانی مطلوب شهری گفت: چگونگی کمک دانش‌های الهیاتی در رفع چالش‌های شهری خواه برنامه‌ریزی شهری، امنیت آب و غذا، تأمین مسکن و مراقبت‌های بهداشتی یا چالش‌های زیست‌محیطی شهر از جمله رویکردها در مطالعات و پژوهش این حوزه است.
وی افزود: الهیات شهر تنها به جنبه مدیریتی شهر و مسائل نهاد و حاکمیت دینی در برخورد با زندگی شهری نمی‌پردازد بلکه نگاه بافتاری به شهر دارد و زمینه‌ها، لایه‌ها و فضاهای شهری را مورد توجه خود قرار می‌دهد و با رویکردی مردم‌شناختی و مطالعات فرهنگی، حضور معنویت و ایمان و عدالت و دیگری‌دوستی را در این سطوح زندگی شهری جستجو می‌کند.
دبیر اجرایی همایش ملی الهیات شهر، حل مسائل و چالش‌های زندگی شهری به‌صورت روشمند با رویکرد و دانش‌های الهیاتی، تقویت دین‌داری و توسعه ایمان در متن زندگی شهری، توسعه مطالعات میان‌‌رشته‌ای در علوم اسلامی و علوم انسانی با تمرکز بر شهر، بازسازی و بازخوانی روش‌ها، رویکردها و تقویت بنیان‌های علوم اسلامی با توجه به پردازش مسائل شهری، مواجهه پژوهشگران و نخبگان علوم اسلامی با مسائل عینی زندگی شهری به‌عنوان رکن تمدن اسلامی، حرکت علمی در مرزهای بین‌المللی دانش و دیدگاه‌های نوین الهیاتی، و معرفی چشم‌انداز مشهد به‌عنوان قطب علمی الهیات شهر در جهان اسلام را از اهداف همایش عنوان کرد.
وی افزود: محورهای علمی همایش شامل نظریه‌های الهیاتی درباره زندگی شهری، تاثیر زندگی شهری و تحولات آن بر الهیات، الهیات؛ اخلاق و حقوق شهروندی، الهیات؛ برنامه‌ریزی و طراحی شهری، الهیات؛ هویت و منظر شهری، الهیات و توسعه پایدار شهری، الهیات؛ حکمرانی و مدیریت شهری، فقه شهر، و مساله بافت پیرامونی حرم مطهر رضوی است.
دکتر الهی خراسانی افزود: 97 مقاله به دبیرخانه همایش ارسال شد که پس از داوری کمیته علمی، 39 مقاله برای ارائه و انتشار در همایش پذیرفته شده‌اند. همچنین 2 درس‌گفتار، 7 پیش‌نشست علمی و 3 نشست گفت‌وگو محور نیز از برنامه‌هایی است که تاکنون اجرا شده است.
وی افزود: مقاله‌های پذیرفته شده همایش با موضوع فقه شهر در فصلنامه جستارهای فقهی و اصولی منتشر شده است که در این رویداد رونمایی خواهد شد، همچنین دیگر مقاله‌‌ها نیز در کتاب مجموعه مقاله‌های همایش توسط پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد منتشر خواهد شد و با همکاری پژوهشکده اسلام تمدنی نیز منتخبی از مقاله‌های برتر برای انتشار به فصلنامه الهیات شهر ارسال خواهد شد.
آیت الله دکتر سیدمصطفی محقق داماد، عضو پیوسته فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، سخنران بعدی همایش بود که به‌صورت تصویری سخنان ایشان پخش شد.
وی با اشاره به اینکه در قرآن کریم کلمه شهر به صورت واژه‌های بلد، قریه، مصر و مدینه آمده است، گفت: در آیه 112 سوره مبارکه نحل، قرآن قریه‌‌ای خاص را بیان نمی‌کند و به بیان امروز، سمبل و تصویری را نشان می‌دهد و ارائه نمونه‌ای با 3 ویژگی می‌نماید.
وی افزود: از نظر قرآن کریم شهر ایده‌آل، شهری امن است که این ویژگی با ترکیبات مختلف بیان شده است و منظور قرآن از امنیت، امنیت سیاسی است، همان‌طور که در سوره ایلاف آمده است و امنیت از خوف، مراد کلام وحی است. بنابراین امروز از نظر قرآن کریم امنیت در سایه وجود مدیران سیاسی متفکری تامین می‌شود که با اندیشه‌ورزی، سرزمین خود را از چنگال جنگ نجات دهند و حتی پیش‌بینی و پیش‌گیری کنند.
آیت الله دکتر سیدمصطفی محقق داماد گفت: از نظر طلاب و اندیشمندان الهیاتی دین برای داشتن شهر امن کافی است ولی با توجه به رخدادهای سیاسی مختلف از جمله ناآرامی‌ها و جنگ‌های خاورمیانه، در مقام عمل این نظر راهگشا و صحیح نبوده است.
وی افزود: انتظار می‌رفت منطقه‌ای که مدعی توحید است و همه به یک خدا، کتاب و قبله اعتقاد دارند، و قرآن کریم همه را برادر خطاب کرده، هرگز جنگی رخ ندهد ولی اعتصام به حبل الله که قرآن فرموده را اشتباه عمل کرده‌ایم.
استاد حوزه و دانشگاه، کژاندیشی و عدم عمل به دستورات الهی را ناشی از جهل و بدفهمی از دین و دانست و گفت: ریشه جنگ، جهل است و انسان موحد باید عالمانه و عارفانه، موحد و مسلمان باشد.
وی افزود: برای تحقق امنیت و داشتن مدیران اندیشه‌ورز برای پاسداشت صلح و دوستی، باید از کودکی صلح طلبی را جایگزین جنگ‌جویی در مناسبات، تعالیم و رفنارهایمان قرار دهیم. به‌عبارت دیگر، شهر امن در سایه شهروندان صلح‌جو به‌دست می‌آید.
آیت الله دکتر سیدمصطفی محقق داماد صفت دوم قرآن کریم را شهر مطمئن ذکر کرد و گفت: شهر و روستا و هر جامعه باید طمانینه داشته باشد و ساکنان آن علاقه‌مند به آن باشند و نسبت به آن مهاجرت نکنند.
وی افزود: ساکنان و جوانان هر جامعه‌ای باید آینده امیدوار و روشنی را در محل سکونت خود احساس و انتظار داشته باشند تا بتوانند در آن شکوفایی داشته باشند و آن را ترک نکنند.
عضو پیوسته فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، ویژگی سوم بیان شده از سوی کلام وحی را تامین اقتصادی شهر و جامعه بیان کرد و گفت: در هر جامعه‌ای باید نیازهای مردم تامین باشد و به قول علامه طباطبایی، دو صفت اول، پیش‌نیاز ویژگی سوم است و با شکل گیری این دو، رزق در آن شکل می‌گیرد و اگر کفران نعمت پدید آید خداوند ترس و ناامنی را بر مردمان آن منطقه مسلط می‌گرداند.
آیت‌الله دکترمحقق داماد افزود: شهر برای این که اقتصادش تامین شود باید دارای امنیت و احساس اطمینان برای ساکنانش باشد و شکر این نعمت، عدم کفران لطف خداوند است.
سخنران بعدی رویداد نهایی نخستین همایش ملی الهیات شهر، حجت‌الاسلام و المسلمین احمد مبلغی، دبیر علمی همایش بود.
وی با اشاره به این که در نظری‌پردازی دینی نسبت به شهر باید عناصر اصلی و کاربردی آن را احصا کنیم و فعالیتهای مطالعاتی و پژوهشی را هدف‌مند و روشمند نماییم، گفت: نقطه کانونی در این بحث لفظ اجتماع و گردهم‌آمدن است.
وی افزود: بر اساس بیانی از امیرالمومنین علی (ع)، تاکید بر سکونت در شهرهای بزرگ شده است و از این رو بین شهر و اجتماع رابطه است.
دبیر علمی همایش تاکید بر اجتماع را نه فقط از باب مادیات و امور مادی عنوان کرد و گفت: اساسا اجتماع با دین گره خورده و سرنوشت آن با جامعه رقم می‌خورد و هر چه جامعه منسجم‌تر و منضبط‌تر، دین هم قوی‌تر و برقرارتر خواهد بود.
حجت‌الاسلام و المسلمین مبلغی، با طرح این سوال که آیا باید در سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، اندیشه‌سازی خود ابتدا بر عبادت تمرکز کنیم و بعد به سمت جامعه برویم یا به صورت معکوس روند را طی کنیم، گفت: علامه طباطبایی بیان می‌کنند که قوانین اجتماعی در اسلام مقدم بر تکالیف الهی است و آمده است که برای تکالیف الهی مقدمه‌سازی کند و تکالیف الهی هم مقدمه‌ای بر معرفت الهی است.
وی افزود: جنبه الوهیتی یک پیوند دقیقی با فضای اجتماعی دارد و اگر جامعه درست شکل نگیرد، موجب فساد عبودیت می‌شود و نه معرفت و نه معرفتی رخ می‌دهد و جامعه اساساً عماد دین است.
وی ضمن تشریح دیدگاه علامه طباطبایی در زمینه شهر گفت: بر این اساس شهر نماد مدنیت و نماد اجتماع است و از نگاه بشری و دینی رمز اجتماع محسوب می‌شود و اجتماع هم چه برای زندگی مادی و چه زندگی معنوی، اساس، بستر و امر گریزناپذیر است و اولویت ما باید در حفظ و تقدم جامعه باشد و اگر اولویت دچار اخلال و اختلال شود، حلقه‌های پش از آن شکل نمی‌گیرد.
در ادامه دکتر احد فرامرز قراملکی، رییس بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، گفت: شهروندان هم سرنوشت هستند و اگر اتفاقی برای منطقه‌ای رخ دهد، دارای سرنوشتی یکسان ولی با بهره‌مندی متفاوت خواهند بود. هم سرنوشتی یک مفهوم قدرتمند است و این پدیده چند عاملی با متغیرهای متفاوتی است که در ارتباط با هم هستند.
وی افزود: تصمیم‌هایی که در گذشته برای شهرها و مناطق گرفته و اجرا شده است بر هم سرنوشتی کنونی ما تاثیر گذاشته است، به همین دلیل هم سرنوشتی دارای قدرت تخریب و بازندگی هم هست و می تواند شهر را به طرف انحطاط بکشاند و قدرت سازندگی و پیشرفت هم دارد که می تواند تعالی، سرآمدی، رفاه و سعادت را برای انسان به ارمغان آورد.
وی با اشاره به هلاکت مردم منطقه‌ای در آیات قرآن کریم افزود: پیامبران برای جهت دادن به هم سرنوشتی بر اساس دستورات الهی اقدام به هدایت مردم می‌کردند و بر همین اساس اقوامی که شرایط خود را تغییر دادند دچار هلاکت و یا خوشبختی شدند.
رییس بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی گفت: این که برخی کشورها به دنبال نگارش برنامه ۵۰ ساله هستند نشان از تفکر هم سرنوشتی است.
دکتر قراملکی با اشاره به این که الهیات می‌تواند به هدایت و هم سرنوشی مردم کمک کند و باید حدود و ثغور آن را شناخت، افزود: با الهیات شهر می‌توان به صورت گروهی اندیشید زیرا الهیات، هویت واسطه‌ای بین وحی و مردم دارد.
در ادامه رویداد نهایی نخستین همایش ملی الهیات شهر سخنرانی‌های علمی توسط دکتر سیدعلیرضا واسعی (عضو هیات علمی پژوهشکده اسلام تمدنی)، دکتر مهراب صادق نیا (عضو هیات علمی دانشگاه ادیان و مذاهب قم)، دکتر ایمان قلندریان (عضو هیات علمی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه فردوسی مشهد) و دکتر حمیده امیریزدانی (پژوهشگر و مدرس دانشگاه ادیان و مذاهب) ارائه شد
همچنین از کتاب «جستارهایی در الهیات شهر» تالیف حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر علی الهی خراسانی و فصلنامه «جستارهای فقهی و اصولی» ویژه فقه شهر که دربردارنده مقاله‌های تخصصی همایش در موضوع فقه شهر بود، رونمایی شد.
میزگرد «چالش‌های دین شهری در جامعه ایرانی» برنامه بعدی همای شبود که با حضور دکتر محمدرضا پویافر (استادیار دانشگاه علوم انتظامی)، دکتر محمدرضا قائمی نیک (استادیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی)، دکتر جبار رحمانی (دانشیار موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی) با دبیری محمدجواد استادی برگزار شد.
پنل تخصصی فقه شهر نیز برنامه دیگر همایش بود که در روز چهارشنبه ۲۸ اردیبهشت در محل دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی برگزار شد.
در این پنل حجت‌الاسلام والمسلمین محمدمهدی مسعودی (رئیس دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی) سخنرانی نمود و کرسی علمی ترویجی چالش‌های فقهی مالکیت شهری، مبتنی بر ماده 38 قانون مدنی با ارائه حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر محمدرضا کیخا (دانشیار گروه الهیات دانشگاه سیستان و بلوچستان) برگزار شد که توسط دکتر سعید محسنی (دانشیار گروه حقوق خصوصی دانشگاه فردوسی مشهد) و حجت‌الاسلام مصطفی دری (دانش‌آموخته سطح چهار و مدرس سطوح عالی حوزه علمیه قم) نقد شد.
همچنین مقاله‌های رفعِ تعارض حقوق و منافع در توسعۀ معابـر شهـری، با نگاه به قاعدۀ لاضرر توسط حجت‌الاسلام علی ثناگو (پژوهشگر و دانش پژوه سطح چهار حوزه علمیه مشهد) و مقاله ادله فقهی حفظ مکان‌خاطره‌ها در شهر توسط حجت‌الاسلام سیدمهدی هاشمی (دانشجوی دکترای فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه قم) ارائه شد.